Raku aardewerk (楽焼)

Raku aardewerk, of Raku-yaki (楽焼), is handgeboetseerd aardewerk dat hoofdzakelijk wordt gebruik tijdens de Japanse theeceremonie. Het wordt over het algemeen op lage temperatuur gebakken.

Raku-yaki vind zijn oorsprong ergens in de 16e eeuw, bij de Japanse tegelmaker Chōjirō die, op verzoek van de grote thee-meester Sen no Rikyū (千利休), de eerste Raku stukken vervaardigde.

Etymologie

Het Japanse karakter voor plezier - raku.

Het woord raku wordt geschreven met het Japanse karakter voor plezier (楽). Het zou afkomstig zijn van het zegel dat Toyotomi Hideyoshi als beloning voor zijn werk aan Chōjirō's zoon schonk. Het was een zegel voor de kwaliteit van zijn werk.

Tevens is het de naam van de familie die na het ontstaan van de Raku techniek voor de voortzetting van de traditie heeft gezorgd. Die naam zou dan aan de hand van het zegel dat aan Chōjirō's zoon geschonken was aangenomen zijn als familienaam door zijn nageslacht.

Geschiedenis

Inleiding

De geschiedenis van Raku begint bij Chōjirō , de uitvinder van de Raku keramische techniek, in de late 16e eeuw, in de Momoyama-periode van Japan, een periode van grote culturele bloei.

Chōjirō zou zijn geleid door de grote theemeester Sen no Rikyū (千利休, 1522-1591), een van de grootsten in de toenmalige Japanse theecultuur. Het succes van Raku is echter meer te danken aan de lokale markt voor Raku aardewerk en een algemene culturele stroming dan aan de handelingen van beiden voorgenoemde individuen.

Het moet gezegd worden dat een deel van de geschiedenis van Raku gebaseerd is op onzekerheden, dus is er geen absolute waarheid te vinden in het verhaal van de geboorte van Raku.

Toyotomi Hideyoshi en zijn opzichtige smaak

Toyotomi Hideyoshi (豊臣秀吉,1536-1598) was de vazal van de krijgsheer Oda Nobunaga (織田 信長,1534-1582). Hideyoshi had een groot enthousiasme voor culturele ontwikkelingen in Japan, zoals het Nō theater, maar ook een grote hunkering naar macht. Hij is ook bekend om zijn rol in de ontwikkeling van de opkomende Japanse theecultuur. Hij liet door middel van de thee-ceremonie, die bij ariostocratische leden van de samenleving sinds de 15e eeuw in zwang was geraakt, graag zijn macht over anderen zien -hij had namelijk een gouden draagbare theekamer en een grote collectie bekende thee-objecten. De thee-ceremonie werd in die tijd gebruikt om anderen de prachtigste kunst en culturele objecten die in de theekamer van de eigenaar geplaatst waren, te tonen. Later won de consumptie van matcha ook aan populariteit bij het gewone volk, en Hideyoshi zag al snel in dat de thee-ceremonie - door zijn grote populariteit - een goede gelegenheid zou worden voor het uitbouwen van zijn sociale netwerk en macht.

Chōjirō de tegelmaker

Chōjirō was slechts een simpele tegelmaker, hij was de zoon van een Koreaanse man, en hij had zijn vader opgevolgd in zijn beroep.

Hij werkte aan de bouw van Hideyoshi’s grote Jurakudai paleis, toen Sen no Rikyū hem ontdekte. Sen no Rikyū zag potentieel in hem, en hij huurde hem direct in om een drastisch verschillende, nieuwe stijl van onversierde theekommen te creëren, die zo dicht mogelijk bij de natuur moesten blijven. Door zijn uit het Zen-boeddhisme voortgekomen voorkeur voor eenvoud en natuurgetrouwheid tijdens de thee-ceremonie, kwam Sen no Rikyū tot het idee dat later het hart van de Raku traditie zou vormen: Een mat zwarte, en een mat rode theekom.

Hiermee is de basis gelegd voor de Raku-traditie, die tot op de dag van vandaag voortleeft.

Het Raku principe

Raku wordt uitsluitend met de hand vervaardigd, en dus niet op een pottenbakkerswiel. Er worden uitsluitend houten of metalen voorwerpen gebruikt bij de bewerking van de klei.

Doordat Raku stukken met de hand worden vervaardigd ziet geen enkel stuk er hetzelfde uit. Dit draagt bij aan de uniciteit, en de bijzondere uitstraling van elk vervaardigd stuk. Verder bevat elk stuk zo, volgens de Raku terminologie, de kokoro - of ziel- van zijn maker.

Raku kenmerkt zich ook door het esthetische principe wabi – of landelijkheid. Landelijkheid kan hier beter geïnterpreteerd worden als “natuurgetrouwheid” daar Raku stukken altijd onversierd, ongepolijst blijven, om zo de essentie van het stuk, de klei, de natuur, te behouden. Deze eenvoud, en dit eerbetoon aan de natuur, vindt men terug in de esthetische traditie van het Zen-boeddhisme, waar deze punten centraal staan.

Ook kenmerkend voor Raku is het gebruik van een speciaal soort glazuur. Samen zorgen deze factoren voor de unieke en typerende uitstraling van Raku keramiek.

Een 16e eeuwse raku-theekom voor gebruik bij de consumptie van matcha bij de theeceremonie.

Productie van Raku-aardewerk

De technieken, de stookwijze en het type oven voor het bakken van Raku aardewerk zijn afgeleid uit de technieken voor het bakken van dakpannen, daar de ontdekker van de Raku-techniek, Chōjirō, een tegelbakker was.

Raku wordt normaliter op vrij lage temperaturen gebakken; stukken met zwart glazuur worden op een temperatuur van ongeveer 1000°C gebakken, hetgeen een relatief lage temperatuur is in de pottenbakkunst. Stukken met een rood glazuur worden echter op een nog lagere temperatuur gebakken, namelijk, 800°C. Typerend voor de Raku-techniek is ook de zeer korte tijd waarin de stukken in de oven gebakken worden.

Stukken worden gebakken in relatief kleine ovens, omdat men niet werkt met seriële productie, en men maar een stuk tegelijk bakt.

Voor Raku werd traditioneel uitsluitend klei uit Kyōto gebruikt. Deze klei is bijzonder rijk aan ijzer, en dat draagt bij tot het unieke karakter van Raku.

Als het stuk lang genoeg gebakken is, en het glazuur van voldoende kwaliteit is, wordt het stuk uit de oven gehaald, en in een afgesloten ruimte in zaaggeselsnippers geplaatst.

Door het contact met het hete oppervlak van het Raku stuk, ontbrandt het zaagsel. Hierop wordt de overgebleven zuurstof in de ruimte verbrand, waardoor de noodzakelijke reductie wordt bereikt.

Moderne Raku

Verschillen met tradionele raku

Tegenwoordig wordt niet alleen de ijzerrijke klei uit Kyōto gebruikt voor de vervaardiging van Raku. Dit omdat Raku tegenwoordig overal ter wereld beoefend wordt, waardoor het dus onmogelijk, of zeer lastig is Raku aardewerk te vervaardigen uit klei van Kyōto.

Ook kiezen sommige kunstenaars van moderne Raku ervoor bepaalde kenmerken van Raku weg te laten in hun kunst (waarbij dan de vraag ontstaat of het nog authentieke Raku te noemen is), wat een andere uitstraling aan het vervaardigde stuk geeft.

Bijvoorbeeld: Traditioneel gezien worden uitsluitend glazuren van de kleuren zwart, rood en eventueel wit gebruikt, maar moderne Raku kunstenaars kiezen er soms voor andere kleuren te gebruiken in hun werk.

Keiko Hasegawa

Ter illustratie van het voorgenoemde: De kunstenares Keiko Hasegawa slaat in haar kunst een brug tussen traditionele en hedendaagse Japanse kunst; zij gebruikt traditionele Japanse vormen in haar Raku aardewerk, maar gebruikt, naar traditionele standaard, afwijkende glazuurkleuren in haar werk.

Literatuur

• Pitelka, Morgan. Handmade Culture: Raku Potters, Patrons, and Tea Practitioners in Japan. University of Hawaii Press, 2005. ISBN 0-8248-2970-0. (LSIN Oost-Aziatische Bibliotheek Leuven)
• Forrer, Matthi & Vos, Ken. Keiko Hasegawa : Raku keramiek. Leiden: Rijksmuseum voor volkenkunde, 1987. ISBN 90-71310-36-1. (LSIN Oost-Aziatische Bibliotheek Leuven)
• Verleye, Carine. Vuur en Aarde - Het verhaal van keramiek Davidsfonds/Infodok, Biblion, 2003. ISBN 90-76830-99-1